1. Đặt vấn đề
Trong ngôi nhà
chung 54 dân tộc anh em của Việt Nam, mỗi dân tộc đều có những giá trị và sắc
thái văn hoá riêng được phản ảnh trong các dạng thức văn hoá như: Nhà ở, trang
phục, ăn uống, thiết chế gia đình, dòng họ, làng bản, tôn giáo - tín
ngưỡng, phong tục tập quán, ngôn ngữ, chữ viết... Các giá trị và sắc thái văn
hoá đó bổ sung cho nhau, làm phong phú nền văn hoá Việt Nam và củng cố sự thống
nhất dân tộc là cơ sở để giữ vững sự bình đẳng và phát huy tính đa dạng văn hoá
của cộng đồng các dân tộc.
Với người Sán Dìu,
đã có nhiều nghiên cứu và ấn phẩm được công bố. Tuy nhiên, việc phản ánh
một hiện tượng văn hóa bằng những thước phim nhân học ở tộc người này còn khá
hiếm hoi. Vì vậy, lựa chọn quay phim Đám chay của người Sán Dìu là một
thử nghiệm về nhân học hình ảnh mà chúng tôi hướng tới.
Phim nhân học, hiểu một
cách đơn giản - là dạng phim tài liệu phản ánh những
sự việc, những nhân vật có thật, trong thời gian xác định và
không gian cụ thể. Vì lẽ đó, chính xác, chân thực là những
nguyên tắc hàng đầu khi thực hiện một bộ phim nhân học. Nói như thế không
có nghĩa, phim nhân học chỉ là tổng hợp những hình ảnh có thật theo tuần tự một
cách khô cứng, mà nó phải còn đảm nhận chức năng “chia sẻ cho ngừoi xem những
xúc cảm thẩm mỹ của người trong cuộc”[1],
do vậy, nó tác động đến tâm tư, tình cảm của người xem, và chứa đựng ý nghĩa
giáo dục sâu sắc.
Để
một bộ phim nhân học có chất lượng, hiệu quả, người thực hiện phải tiếp
cận được với cộng đồng, tức là điền dã dân tộc học, cùng tham dự với người
dân địa phương. Có như vậy, những hình ảnh được ghi lại mới phản ánh trung thực
các hiện tượng văn hóa đang diễn ra.
2. Quá trình thực hiện
So với nhiều
bộ phim nhân học có tiếng của Việt Nam gần đây như Love man love
women của tác giả Nguyễn Trinh Thi, Người hàng sứ của Nguyễn Trường
Giang, Lễ cúng thần hoả của người Chăm ở Ninh Thuận của Bùi Quang Thắng,
bộ phim về lễ ma chay của người Sán Dìu do chúng tôi thực hiện còn khá khiêm
tốn, cả về mặt quy mô lẫn kĩ thuật, song, đối với chúng tôi, đây là một trong
những thử nghiệm quý báu trên con đường tiệm tiến đến với nhân học điện ảnh.
Quá trình xây dựng bộ phim đã cho chúng tôi những bài học thú vị và hữu ích.
Chúng tôi cũng nhận thấy một thực tế, văn hóa các tộc người Việt Nam là mạch
nguồn dồi dào đang cần và đang chờ đợi nhân học điện ảnh khai thác cả về bề
rộng lẫn chiều sâu.
Tuân thủ những
nguyên tắc và quy trình làm phim nhân học, bộ phim Đám chay của người Sán Dìu ghi lại một trong những nghi lễ đời
người hết sức thiêng liêng và độc đáo, đặc trưng cho văn hóa tinh thần của dân
tộc Sán Dìu.
Thuận lợi đầu
tiên với chúng tôi khi thực hiện bộ phim này là được gia đình có đám và cán bộ
văn hóa địa phương thông báo trước về thời gian diễn ra lễ đám. Đây là một đám
chay hiếm hoi, được tổ chức khá bài bản, công phu, của một thầy cúng người Sán
Dìu từng đựơc cấp sắc ở cấp cao nhất[2].
2.1. Chuẩn bị
Trước khi tham dự lễ đám
chay này, nhóm chúng tôi đã tổ chức sưu tầm, tập hợp các tư liệu có liên quan đến
văn hóa tinh thần lẫn vật chất của tộc người Sán Dìu, những tư liệu này cùng
kinh nghiệm từ các đợt điền dã dân tộc học trước đó sẽ phục vụ tích cực cho
việc xây dựng bộ phim.
Bên
cạnh đó, việc lựa chọn một “người dẫn đường” văn hóa cũng hết sức quan trọng.
Người dẫn đường phải là người có vốn sống, có hiểu biết rộng lớn về con người,
văn hóa dân tộc Sán dìu - người sẽ đóng vai trò “hướng dẫn, tư vấn” chúng tôi
trong suốt quá trình làm phim.
Chúng
tôi phải có sự chuẩn bị kĩ lưỡng cả về nội dung lẫn thiết bị và kĩ thuật quay
phim để không bỏ sót bất cứ chi tiết nào của lễ đám, đảm bảo tính chất “người
thật việc thật”, song quan trọng hơn cả là phải diễn giải chính xác ý nghĩa văn
hóa, tâm linh của hình thức nghi lễ này.
2.2. Thực hiện
Những cảnh quay đầu tiên được
thực hiện ghi lại các khâu chuẩn bị cho lễ đám (như dựng Hội trường, lập bàn
thờ thánh, chuẩn bị mâm cỗ, dựng cầu 12 phương...). Với bất cứ thể loại phim
nào, việc lựa chọn góc quay là hết sức quan trọng. Người quay phim của chúng
tôi phải thường xuyên thay đổi góc quay, từ viễn cảnh đến trung cảnh để bao
quát được toàn bộ không gian và không khí của lễ đám, đặc biệt là những hoạt động
của các thầy cúng chủ trì đám và con cháu tham dự đám. Cùng đó, một máy quay
cầm tay thường xuyên được di chuyển để kịp thời ghi lại những chi tiết “động”,
diễn ra trong khoảng thời gian ngắn (như yểm bùa, niệm chú, múa dao bắt
quyết...).
Làm phim nhân học (nói đúng
ra là làm phim theo hướng nhân học) luôn đòi hỏi yếu tố chân thực. Song không
vì thế mà người quay phim không được phép sáng tạo. Bên cạnh những cảnh quay cố
định, có tính chất “an toàn” đảm bảo xác thực nội dung nghi lễ, thì người làm
phim vẫn có thể thử nghiệm những góc quay mới hoặc những cách di chuyển máy
khác lạ.
Việc thu âm thanh trực
tiếp cũng rất được chú ý. Bởi tại lễ đám, các thầy cúng đọc rất nhiều bài cúng
mang ý nghĩa trừ tà bắt quyết, gọi hồn, cầu xin âm dương. Tiếng khóc than của
con cháu, tiếng “rì rầm” cúng vái của các thầy, thỉnh thoảng xen lẫn tiếng
trống, tiếng tù và tạo nên một không khí lễ đám buồn thương, ít nhiều huyền bí.
Về ánh sáng, do 1/3 cảnh
quay diễn ra về đêm, trong điều kiện ánh sáng không đầy đủ, chúng tôi gặp không
ít khó khăn. Tuy nhiên người quay phim đã tận dụng tối đa ánh sáng tự nhiên và
phần ánh sáng có tại hiện trường (đèn điện, nến), hạn chế việc sử dụng đèn máy
quay, để đảm bảo ánh sáng không bị lệch so với khung cảnh và không khí thực tế.
Song song với công việc
quay phim, ngay từ khi lễ đám chưa diễn ra, hai người trong nhóm chúng tôi đã được
giao nhiệm vụ phụ trách phần việc phỏng vấn. Đối tượng được phỏng vấn chủ yếu
là những người chủ trì buổi lễ (thầy cúng), và những người có kinh nghiệm, hiểu
biết trong cộng đồng về văn hóa tộc người. Qua nội dung phỏng vấn, chúng tôi có
thể tư vấn cho người quay phim nên dừng lại lâu ở cảnh quay nào, nhấn mạnh
những đồ vật, những hành động nào. Điều này cũng rất có ích cho việc viết
thuyết minh phim về sau.
Bên cạnh đó, nhóm đối tượng
không thể thiếu được chúng tôi chọn phỏng vấn là người thân của cụ vong (người đã
khuất) cùng người dân địa phương. Gia đình cụ vong sẽ cung cấp cho chúng tôi
tiểu sử, thói quen, công việc, đời sống của người quá cố. Những chi tiết này ít
nhiều được phản ánh trong một số nghi thức làm chay. Người dân địa phương với tư
cách người quan sát sẽ thể hiện nhận thức, suy nghĩ về hình thức sinh hoạt văn
hóa độc đáo mà họ đang chứng kiến. Bộ phim của chúng tôi, do đó, ngoài yêu cầu
bắt buộc là phản ánh người thật việc thật, còn thể hiện được tiếng nói của người
làm phim, đồng thời cũng phần nào cho thấy “xúc cảm thẩm mỹ” từ phía những người
tiếp nhận văn hóa của chính cộng đồng, dân tộc họ.
Trong thành phần tham dự
lễ đám chay này, số lượng các thầy cúng khá đông đảo. Mỗi thầy cúng đảm nhận
một phần việc riêng (nhảy múa làm lễ, viết sớ, đọc bài cúng...). Trong số đó có
những thầy cúng “kì cựu”, thông thạo tiếng Kinh và có kinh nghiệm phong phú về
văn hóa dân tộc. Người thầy cúng đóng vai trò hết sức quan trọng trong đám
chay. Đây là người thay mặt con cháu người chết giao tiếp với thế giới thần
linh ma quỷ. Không có thầy cúng, linh hồn người chết không thể trở về cõi âm
được. Đây cũng chính là những “người dẫn đường” văn hóa mà chúng tôi đã nói ở
trên. Trong suốt quá trình diễn ra lễ đám, họ thường xuyên giải thích cho nhóm
làm phim từng nội dung một, chú thích tên gọi của từng phần lễ bằng tiếng bản địa,
đồng thời chia sẻ những hiểu biết và kinh nghiệm của họ trong những lần tham dự
các lễ đám chay. Nhờ đó, công việc của chúng tôi tiến hành rất thuận lợi.
2.3. Hoàn thành
Lễ chay của thầy cúng người
Sán dìu diễn ra trong 2 ngày, 1 đêm. Thời lượng phim chúng tôi quay được cũng tương
đương với thời gian này (7 cuộn băng). Sau khi chọn lọc, sắp xếp, dựng phim, bộ
phim hoàn chỉnh về đám chay của người Sán Dìu gồm 68 phút, nội dung gồm 9 phần
lễ chính: Cúng tạ vong lần thứ nhất, Lập cầu mời Thánh, Lễ múa năm phương, Lễ
tạ vong lần thứ hai, xuất binh đi thăm Dinh, Lễ tạ vong lần ba, Lễ xuất binh
tiễn vong linh lên cầu, chia lộc, hóa vàng... Trong đó, lễ tiễn vong lên cầu
chiếm thời lượng nhiều nhất, đòi hỏi người quay phim và người phỏng vấn phải
tập trung cao độ để vừa ghi lại được toàn bộ diễn biến, vừa có cơ hội quan sát
nghi lễ độc đáo và hiếm hoi này.
Trong quá trình quay phim, chúng tôi tôn trọng tất cả các hoạt động diễn ra trong lễ đám và xung quanh lễ đám (như việc chuẩn bị của gia đình, việc góp ma của con cháu), cũng như những suy nghĩ của người tham dự, chứng kiến, tránh tối đa lối bình luận mang tính chủ quan áp đặt. Phần ngoại cảnh như: không gian làng quê, sự đổi thay trong đời sống vật chất của người Sán Dìu hiện nay... cũng được chúng tôi hết sức lưu ý và ghi lại, để làm phong phú nội dung phim.
Công việc cuối cùng để
hoàn thành sản phẩm của chúng tôi là viết thuyết minh phim. Chúng tôi đã mang
theo bộ phim quay trở lại chính nơi diễn ra đám chay, trực tiếp tìm gặp các
thầy cúng đã chủ trì lễ đám và những người có hiểu biết sâu sắc về văn hóa Sán
Dìu. Với mỗi cảnh quay, họ giúp chúng tôi giải thích đặc điểm, ý nghĩa của từng
hành động, từng chi tiết diễn ra trong đó. Trên cơ sở này, chúng tôi một lần
nữa chọn lọc lại các hình ảnh tiêu biểu nhất, đặc trưng nhất, thuyết minh kĩ lưỡng
hơn ở những nghi lễ quan trọng nhất, sao cho dung lượng phim gọn gàng, súc tích
song vẫn đảm bảo phản ánh đúng, đầy đủ quy trình lễ đám, đồng thời gần gũi dễ
hiểu đối với người dân.
Bộ
phim Đám chay của người Sán Dìu không
chỉ đơn thuần ghi lại trình tự diễn biến của buổi lễ từ khâu chuẩn bị đến khi kết
thúc, mà quan trọng hơn, đó chính là sự phản ánh một nét sinh hoạt văn hóa đặc
trưng của dân tộc Sán Dìu thông qua một phương thức hiện đại, từ đó lí giải được
quan niệm của người Sán Dìu về sự sống và cái chết, cách thức ứng xử của họ với
thế giới tự nhiên và xã hội cũng như phép ứng xử giữa người với người, giữa người
đang sống và người đã khuất. Người Sán Dìu tin vào sự tồn tại song song của hai
thế giới âm - dương, theo họ, sau đám chay, người chết đã được “rửa sạch bụi trần”
và về với thế giới bên kia tốt đẹp, sẽ luôn dõi theo phù hộ cho con cháu. Bên cạnh
đó, như đã nói ở trên, đây là đám chay của một thầy cúng từng được cấp sắc ở cấp
cao nhất, nên nghi lễ làm chay cực kì công phu, có nhiều điểm khác với nghi lễ đám
của người bình thường, do vậy, bộ phim của chúng tôi cũng phải làm nổi bật được
điểm khác biệt đó.
Qua một
số đợt điền dã tại địa phương, đặc biệt qua thời gian quay phim đám chay Sán
Dìu, có một thực tế mà chúng tôi nhận thấy rõ: về đời sống vật chất, những năm
qua, mức sống của người dân nơi đây đã được nâng cao đáng kể, làng quê đã mang
dáng dấp “đô thị hóa” (thể hiện rõ rệt nhất qua sự thay đổi trang phục, phương
tiện đi lại, ngôn ngữ...); về đời sống văn hóa, cùng với sự phát triển của kinh
tế - sản xuất, nhu cầu hưởng thụ văn hóa của người dân cũng có nhiều thay đổi,
họ hướng nhiều đến các hoạt động văn hóa mới lạ, hiện đại. Đại bộ phận người
dân không quay lưng với văn hóa truyền thống, mà rất nhiều trong số họ cố gắng để
dung hòa giữa cái cũ và cái mới. Tuy nhiên, vẫn có những hình thức sinh hoạt văn
hóa ngày càng trở nên “thưa thớt” và mờ nhạt dần. Trường hợp lễ đám chay chẳng
hạn, hiện nay, ở Sán Dìu các gia đình có người qua đời ít tổ chức đám chay, phần
nhiều do không có điều kiện về kinh tế, hoặc nếu có tổ chức thì rút gọn và giản
tiện. Các lễ nghi liên quan đến đám chay vì lẽ đó cũng không còn in đậm nét
trong đời sống của người dân Sán Dìu.
Kết luận:
Có những hiện tượng
văn hóa, những sinh hoạt văn hóa mang tính chất đặc trưng cho một bộ phận dân
cư hay một dân tộc, được lặp đi lặp lại nhiều lần, nhưng mỗi lần diễn ra lại
mang thêm một màu sắc mới, khơi gợi những ấn tượng mới từ phía người tham dự,
thậm chí xác lập thêm những giá trị mới trong bối cảnh văn hóa mới. Bằng kĩ
thuật ngày càng hiện đại, nhân học hình ảnh đã góp phần quan trọng trong việc
lưu giữ lại những khoảnh khắc quý báu của các hiện tượng văn hóa, sinh hoạt văn
hóa đó. Những thước phim nhân học trở thành nguồn tư liệu chân thực, sống động
về đời sống vật chất - tinh thần của các tộc người, mà trong tương lai, những
hình ảnh đó có thể chỉ còn là “dấu ấn” một đi không trở lại. Hơn thế, phim
nhân học - với xu thế ngày càng trở nên phổ biến - còn là sự thể hiện tiếng nói
của người làm phim - nhà nghiên cứu đối với vấn đề họ lựa chọn phản ánh.
Để hoàn thành một bộ phim
nhân học, đòi hỏi kết hợp nhiều yếu tố: chất liệu “sống” (hiện tượng, sinh hoạt
văn hóa, họat động sản xuất... đang tồn tại, đang diễn ra); sự công phu, kiên
trì của nhà quay phim; phông văn hóa vững
vàng và sâu rộng của nhà nghiên cứu; và tất nhiên - yếu tố không thể thiếu - là
sự “nhập cuộc” vào đời sống văn hóa dân tộc của những người làm phim.
Trong quá trình làm phim
về đám chay của người Sán dìu, khi phỏng vấn cộng tác viên, có không ít người
dân (đặc biệt là người cao tuổi) bày tỏ với chúng tôi sự tiếc nuối trước thực
trạng một số lễ nghi, sinh hoạt văn hóa của dân tộc họ không còn diễn ra thường
xuyên hoặc bị mai một, thậm chí mất đi và bị lãng quên. Chính những người dân
này dù hoàn toàn xa lạ với cái chúng ta gọi là nhân học hình ảnh lại là những
người tha thiết đề nghị chúng tôi tìm cách lưu giữ lại những sinh hoạt văn hóa đặc
trưng của họ, để họ và con cháu họ có cơ hội được “xem” lại, được “cất giữ”
những giá trị văn hóa vô giá. Rõ ràng, nhu cầu làm phim nhân học không chỉ của
các nhà nghiên cứu, mà còn có trong nhận thức còn sơ giản, chất phác của người
dân, và cơ hội phát triển của phim nhân học xuất phát từ ngay trong đời sống văn
hóa của họ. Với sự tham gia tích cực của quần chúng, các hình thức phim cộng đồng
và photovoice ở Việt Nam hoàn toàn có thể mở rộng và phổ biến.
Từ thực tế xây dựng bộ phim đám chay của người Sán Dìu, chúng tôi nhận thấy: việc làm phim nhân học không chỉ để phục vụ cho nghiên cứu khoa học, góp phần giữ gìn, bảo tồn văn hóa dân tộc, mà, chúng tôi quan niệm, làm phim nhân học trước hết là dành cho chính những người dân, để tạo cho họ điều kiện được hiểu hơn về mình, về nền văn hóa mà mình đang sở hữu./.
*Viết chung với Lê Thùy Dương in trong; Nhân học hình ảnh, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2010.
1. Bùi Quang Thắng, Nhân học hình ảnh (Bài giảng 1) http://viettems.com/index.php?option=com_content&view=article&id=664:bai-ging-1&catid=157:bai-nghien-cuu&Itemid=188
0 nhận xét:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.